De literair vertaler

De literair vertaler

Onder literaire vertaling verstaat men meestal de vertaling van literaire fictie (romans, novelles, verhalen), poëzie, theater, maar ook essays, teksten over menswetenschappen (filosofie, psychoanalyse, psychologie, sociologie), werken over kunst en geschiedenis enz. De mogelijkheden zijn dus uitgebreider dan men op het eerste gezicht zou denken. Er bestaat een reële markt en een vraag (bijvoorbeeld voor de vertaling van kunstcatalogi.

Wat moet een literair vertaler kunnen

Naast de gebruikelijke vaardigheden en kennis die een gewone vertaler moet bezitten, is ook kennis vereist van literatuur, literaire taal, structurering en procedés.

Er wordt een gespecialiseerde postacademische opleiding georganiseerd door de KU Leuven met steun van het Vlaams Fonds voor de Letteren.

Samen met de Universiteit Utrecht organiseert de KU Leuven sinds september 2013 ook een Master Literair Vertalen. In Vlaanderen is het tweejarige programma opgebouwd uit een eenjarige gewone master vertalen (met klemtoon op literaire vakken) of taal- en letterkunde (met zwaartepunt letterkunde), met aansluitend de postacademische opleiding literair vertalen.

Ook het Expertisecentrum Literair Vertalen, dat vooral gesteund wordt door de Nederlandse Taalunie, organiseert in samenwerking met o.a. de KU Leuven en de Universiteit Utrecht allerhande cursussen en ateliers voor literair vertalers. Tegenwoordig gebeurt dit voor een groot deel via e-learning, zodat je de opleiding van thuis uit kunt volgen.

Ook het Vlaams Fonds voor de Letteren is een waardevolle informatiebron over dit onderwerp. Je vindt er o.m. welke beurzen en subsidies voor literair vertalers er bestaan en nieuws over evenementen.

Sinds januari 2013 heeft dit fonds het Vertalershuis opgericht, waar literair vertalers kunnen verblijven terwijl zij aan hun vertaling werken. Dit project, met steun van de Europese Commissie, maakt deel uit van een groter project ‘de Europese Vertalersfabriek‘.

Wat moet er in het contract met de uitgever staan?

Om te beginnen moet de prestatie beschreven worden die je zult leveren.

Voor een literaire vertaling komen daar nog bij:

  • afspraken over het nakijken van de drukproeven;
  • de aard van de licentie die je aan de uitgever verleent om je vertaling uit te geven en op diverse manieren te exploiteren (de nevenrechten = publicatie in tijdschriften, opname in een bloemlezing enz.);
  • details over de verkoopprijs van het boek, de vermelding van je naam, hoe het boek in de handel zal worden gebracht en de vergoeding voor de nevenrechten en eventuele herdrukken;
  • en natuurlijk je honorarium: betaling van een vast bedrag op basis van een woordtarief of met royalty’s, die een percentage op de verkoop vertegenwoordigen, of een combinatie van beide.

In Nederland bestaan hiervoor modelcontracten. In Vlaanderen bestaan die niet, maar verscheidene Vlaamse uitgevers volgen ook die Nederlandse modelcontracten. Voor de aanvraag van subsidies bij het Vlaams Fonds voor de Letteren is een dergelijk contract naar Nederlands model een vereiste.

Op deze website vind je hierover alle informatie, evenals de modelcontracten en richttarieven voor literaire vertalingen.

Aan dergelijke vertalingen worden hoge academische eisen gesteld. Toch liggen de tarieven voor literaire vertalingen een stuk lager dan die van niet-literaire vertalingen. Dat heeft vooral te maken met historische achtergronden. Het vademecum van de zelfstandig vertaler en tolk

In Nederland is trouwens een woordtarief voor literaire vertalingen vastgelegd, dat eveneens is overgenomen door het Vlaams Fonds voor de Letteren. Het is logisch dat dit invloed uitoefent op de tarieven in het hele Nederlandse taalgebied.

Wat met auteursrecht en royalty’s?

Meestal dragen vertalers de exploitatie van hun auteursrecht over aan de uitgeverij, waardoor ze geen recht op royalty’s krijgen. Royalty’s zijn ook pas rendabel vanaf een bepaald aantal verkochte exemplaren, dat vaak alleen door bestsellers gehaald wordt. Met een vast honorarium op basis van een woordtarief is de vertaler zeker dat hij betaald wordt, ook als het boek niet goed zou verkopen.

Wij raden niet aan om bepalingen te aanvaarden die voorzien in de betaling van het saldo na publicatie.

De prijs van een vertaald boek bestaat uit de overheadkosten van de uitgever, de promotie-, druk-, opslag- en distributiekosten en de btw, evenals de kosten voor de vertaler en de vertaalrechten. Voor het recht om een boek te mogen laten vertalen, moet de uitgever namelijk een vergoeding betalen aan de auteur en/of de oorspronkelijke uitgeverij. Dat zijn de vertaalrechten, die dus niets te maken hebben met de ‘auteursrechten op de vertaling’.

Als men spreekt van ‘overdracht van exclusieve rechten van eerste, tweede en afgeleide uitgave’, heeft elk woord zijn betekenis. Een ‘afgeleide uitgave’ is elk nieuw werk dat bijvoorbeeld dezelfde personages herneemt en een vervolg schrijft aan het eerste werk, afhankelijk van het succes… Voor de ondertekening van het contract is het best om je de volledige inhoud hiervan te laten toelichten door iemand uit het vakgebied. Dit kan veel onaangename verrassingen voorkomen.

Publicaties i.v.m. auteursrechten

Alle hierboven vermelde informatie, en nog veel meer, is te vinden in het vademecum van de zelfstandig vertaler en tolk van de BKVT.

Een werk over de auteursrechten in het algemeen, waaronder die van de vertaler: (tel. +32 10/48.26.19) door Berenboom, Alain: “Le nouveau droit d’auteur et les droits voisins”. Larcier, Brussel, 2008.

Frequin, M.J. en H.J. Vanhees: “Auteursrechtgids voor Nederland en België”. Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen, 2000

D.J. Hesemans: “Auteursrecht”. Uitg. Kluwer, Deventer, 2008. Het vademecum van de zelfstandig vertaler en tolk

Meer informatie over het Belgische auteursrecht vind je op de site van de Federale Overheiddienst Economie.

De integrale tekst van het auteursrecht van 30 juni 1994 vind je op de site van de Federale Overheiddienst Justitie.

En tot slot…

Uit onderzoek blijkt dat het voor literair vertalers uit Vlaanderen veel moeilijker is om aan opdrachten te komen dan voor literair vertalers uit Nederland. Dat het merendeel van de uitgevers in Nederland gevestigd is, zal daar wel een rol in spelen. Er leeft wel hoop dat dit door de nieuwe opleiding zal veranderen.